ภญ.สุภาวดี เปล่งชัย เภสัชกรชำนาญการ หรือคุณหมอติ๊กของชาวบ้าน เป็นฟันเฟืองหนึ่งในงานคุ้มครองผู้บริโภคที่ทำหน้าที่แข็งขันในพื้นที่เล็กๆ แต่ยิ่งใหญ่  เพราะงานของเธอเหมือนป่าล้อมเมือง เริ่มเพียงแค่เรื่องเล่าจากห้องยา เรื่องราวของความทุกข์จากใช้ยาที่ไม่เหมาะสมในชุมชน กลายเป็นงานคุ้มครองผู้บริโภคด้านสุขภาพที่ยั่งยืนต่อสังคม หมอติ๊กเล่าประสบการณ์การทำงานคุ้มครองผู้บริโภคของเธอ ที่โรงพยาบาลทุ่งเขาหลวง จ.ร้อยเอ็ด ให้ฟังว่า “เริ่มแรกก็ทำงานตามตัวชี้วัดตามลักษณะงานที่ตัวเองต้องทำอยู่แล้ว แต่พอทำงานไปสักระยะเราก็จะเห็นว่าคนไข้ที่เราได้ดูแล เขาได้รับผลกระทบทางสุขภาพจากการใช้ผลิตภัณฑ์สุขภาพต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นยา อาหารหรือเครื่องสำอาง เราจึงเริ่มคิดว่าจะต้องเริ่มทำงานนี้กัน โดยเริ่มจากตอนจ่ายยาผู้ป่วยนอกผู้ป่วยใน เราเห็นว่าคนไข้มีผลกระทบจากการบริโภคผลิตภัณฑ์สุขภาพ เราจึงคิดว่าน่าจะทำงานคุ้มครองผู้บริโภคอย่างจริงจังและเข้มข้นกว่า”ปัญหาส่วนใหญ่ที่พบของผู้บริโภคเกี่ยวกับการใช้ยาส่วนใหญ่เป็นเรื่องอะไรเรื่องการใช้ยาไม่เหมาะสมของคนอีสาน อย่างเช่นพวกยาสเตียรอยด์ที่เราเจอบ่อยๆ ซึ่งบางทีก็ใช้โดยไม่รู้ตัวเพราะบางทีปลอมปนมากับยาลูกกลอน ยาน้ำแผนโบราณ ยาประดง พวกยาที่เข้ามาขายตามหมู่บ้าน คนขายจะบอกว่ารักษาอาการปวดนั่นนี่ ทำให้กินข้าวได้ ชาวบ้านก็ซื้อมากินกัน บางทีเขาก็ไม่รู้ว่ากำลังกินสเตียรอยด์อยู่ พอมาโรงพยาบาลหรือบางทีเราตรวจเจอถึงรู้ อย่างเช่นคนไข้ที่เป็นเบาหวานความดันทำไมคุมความหวานไม่ได้ คุมความดันไม่ได้ พอเราซักประวัติไปก็ได้รู้ว่าเขากินผลิตภัณฑ์เหล่านี้ เพราะสเตียรอยด์มีผลทำให้น้ำตาลขึ้นสูง และอย่างเช่นการใช้ยาปฏิชีวนะที่มาจากแหล่งชุมชน เช่นพวกร้านขายของชำ เขาก็จะไปซื้อมาจากร้านค้าซึ่งพวกร้านของชำไม่ควรจำหน่ายยาพวกนี้เพราะเป็นยาอันตราย เช่น เพนนิซิลลิน แต่คนก็ไปซื้อมากินตามทัศนคติความเชื่อของเขาว่าเวลาที่เกิดอาการแบบนี้ ปวดหลังหรือปวดเอวจะคิดว่าเป็นการอักเสบก็จะไปซื้อยาปฏิชีวนะมากินเอง ซึ่งลักษณะการกินมันจะไม่ครบขนาดการรักษา แต่จะกิน 1 - 2 เม็ดบ้างหรือกินตอนที่มีอาการ ซึ่งเป็นพฤติกรรมการใช้ยาที่ไม่ถูกต้องและไม่เหมาะสมสื่อต่างๆ ในชุมชนมีผลกับการใช้ยาผิดวิธีด้วยหรือไม่มีค่ะ จริงๆ แล้วยาปฏิชีวนะนั้นถ้าตาม พ.ร.บ. ยา เขาจะห้ามไม่ให้แสดงสรรพคุณยาอันตราย แต่ในวิทยุจะมีการโฆษณา อย่างเช่นยี่ห้อของกาโนรักษาอาการมดลูกอักเสบ รักษาแผลฝีหนอง ประมาณนี้ค่ะ และพวกยา แก้อักเสบ แก้ปวด พวกนี้ก็เป็นยาอันตราย อย่างเช่นยาเพียแคมจะมีโฆษณาทางวิทยุว่ากินแล้วหายปวดทันทีชาวบ้านเขาก็จะซื้อมากินกัน ซึ่งจริงๆ แล้วไม่ใช่ว่าทุกคนจะกินยาพวกนี้ได้หมดอย่างปลอดภัย คนไข้ที่มีโรคประจำตัว เป็นโรคหัวใจ โรคไต กินยาแก้ปวดพวกนี้จะทำให้อาการเขาแย่ลงหรือคนที่ใช้ยาแก้ปวดเป็นประจำก็จะเกิดแผลในกระเพาะอาหาร ทำให้เกิดไตวายได้ในอนาคต ซึ่งในภาคอีสานก็จะซื้อมากินเพราะความสะดวก รวดเร็ว หาซื้อได้ตามร้านขายของชำ แต่พอกินแล้วก็จะเกิดผลต่อร่างกายตามมา เห็นง่ายๆ เลยก็คือจะเกิดอาการแพ้ได้ เคยมีคนไข้ที่มาโรงพยาบาลพอเราซักประวัติจึงทราบว่าเคยแพ้ยากาโนที่ซื้อจากร้านขายของชำ ซึ่งคนที่แพ้จะเกิดร่องรอยการแพ้บนผิวหนัง สังเกตว่าคนไข้มีรอยเป็นปื้นดำๆ ที่แขน ที่ใบหน้า ซึ่งบางคนไม่ได้แพ้แค่ครั้งเดียวแต่มีการแพ้ยาซ้ำ 2 - 3 ครั้ง เพราะบางทียามันมีทั้งรูปแบบเม็ดและรูปแบบน้ำ ทำให้เขากินโดยที่ไม่รู้ว่าคือยาที่เขาแพ้นั่นเอง บางคนก็ซื้อยาตามโฆษณาบ้าง ซื้อตามพฤติกรรมที่มีการบอกต่อกันมาบ้าง อย่างเช่นมีคนไข้คนหนึ่งเป็นผู้หญิงอายุประมาณ 25 ปี เพิ่งจะคลอดลูก แล้วมดลูกยังไม่เข้าอู่ แม่ของผู้หญิงคนนี้จึงบอกว่าให้กินยากาโนวันละ 1 เม็ด ให้กินติดต่อกัน 3 เดือน ซึ่งยาพวกนี้ก็จะมีผลต่อการเติบโตของกระดูกทารกได้เพราะว่าเด็กยังกินนมแม่ และยังส่งผลให้ฟันของเด็กเหลืองไปถาวรตลอดชีวิตเลย ซึ่งสิ่งนี้เป็นสิ่งที่ประชาชนยังไม่มีความรู้ถึงผลข้างเคียงของพวกยาเหล่านี้ แต่ไปซื้อโดยมีความเชื่อจากปัจจัยต่างๆ โดยไม่ได้คำนึงถึงอันตรายของยาบางคนก็ซื้อยาตามโฆษณาบ้าง ซื้อตามพฤติกรรมที่มีการบอกต่อกันมาบ้าง อย่างเช่นมีคนไข้คนหนึ่งเป็นผู้หญิงอายุประมาณ 25 ปี เพิ่งจะคลอดลูก แล้วมดลูกยังไม่เข้าอู่ แม่ของผู้หญิงคนนี้จึงบอกว่าให้กินยากาโนวันละ 1 เม็ด ให้กินติดต่อกัน 3 เดือน ซึ่งยาพวกนี้ก็จะมีผลต่อการเติบโตของกระดูกทารกได้เพราะว่าเด็กยังกินนมแม่ และยังส่งผลให้ฟันของเด็กเหลืองไปถาวรตลอดชีวิตเลยทำงานยากไหมกับความเชื่อที่ไม่ถูกต้องเราก็จะไปทำเรื่องความเข้าใจในเรื่องยาในชุมชนทั้งตัวผู้ขายเองและตัวผู้ซื้อ ในส่วนของผู้ขายก็อาจจะยากหน่อยเพราะมันเป็นผลประโยชน์ของเขา และการที่เขาเอายามาขายก็เป็นเพราะชาวบ้านเรียกหาให้เอามาขายเขาจึงต้องไปหาซื้อยามาขายจากตัวเมืองบ้าง ในห้างแม็คโครบ้าง ก็ได้มีการรวมตัวกันประชุมกับเจ้าของร้านขายของชำเองว่าในตำบลของเรามันมียาที่ไม่เหมาะสมอยู่ในร้านค้า เป็นยาปฏิชีวนะ ยาแก้ปวด ยาอันตราย เช่น พวกยาห้ามถ่าย ยาพวกนี้ห้ามขายในร้านขายของชำนะ และเราก็จะบอกถึงผลกระทบที่เกิดจากผลิตภัณฑ์เหล่านี้ถ้าอยู่ในร้านของท่านจะเกิดอะไรขึ้น ก็จะมีทั้งคนไข้แพ้ยา เป็นผื่นคัน หรือคนไข้ที่กินจนเกิดอาการแพ้อย่างรุนแรงซึ่งอาจส่งผลต่อสุขภาพของเขาในระยะยาวได้ ก็ได้ขอความร่วมมือว่าให้หยุดขายยาพวกนี้เถอะ แต่ก็ให้ระยะเวลาอาจจะเป็น 1 เดือนบ้าง 2 เดือนบ้างให้ขายยาเหล่านี้ให้หมดนอกจากนั้นก็มีการให้แกนนำ อสม. ในพื้นที่สำรวจว่ายังมียาพวกนี้หลงเหลืออยู่ในพื้นที่บ้างหรือเปล่า ก็ต้องค่อยๆ คุยทำความเข้าใจกันไป เพราะเราจะใช้กฎหมายอย่างเดียวไม่ได้ แม้ว่าเภสัชกรเองเป็นเจ้าหน้าที่ตาม พรบ. ยา จะสามารถดำเนินการทางกฎหมายกับร้านขายของชำได้ แต่ใช้วิธีนี้ก็อาจจะไม่ได้ผลในระยะยาว เราอยากให้เขาเรียนรู้และทำความเข้าใจว่ายาในร้านค้าสามารถส่งผลกระทบได้นะ และให้ความรู้ว่ายาที่พวกเขาขายได้คือยาสามัญประจำบ้านเท่านั้น ก็ทำรายการให้ว่ายาตัวไหนขายได้ อย่างเช่นยาพาราเซตามอลต้องบรรจุแผงละกี่เม็ด ส่วนยาอันตรายไม่ได้เลย ห้ามขาย ก็ค่อยๆ ทำความเข้าใจและขยายพื้นที่ไป ตอนนี้ทำอยู่ในอำเภอทุ่งเขาหลวง จังหวัดร้อยเอ็ด ซึ่งจะมีอยู่ 5 ตำบลในพื้นที่ โดยเริ่มแรกจะให้ รพ.สต. (โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบล) และ อสม. ในพื้นที่สำรวจยาที่ขายอยู่ในร้านขายของชำทั้ง 5 ตำบล พอได้ข้อมูลมาแล้วเราก็จะคืนข้อมูลให้คนขายทั้ง 5 ตำบลว่าตำบลนี้มียาเท่านี้นะ ทั้งยาสเตียรอยด์ยาชุด ชุดละ 5 บาท 8 บาท เป็นยาชุดแก้ไข้ แก้หวัด เขาก็ขายกันแบบนี้ ซึ่งเราต้องบอกว่ายาพวกนี้เราห้ามขายและขอเก็บคืน ก็คือห้ามขายยาชุดเลย ส่วนพวกยาอันตรายเราก็ขอให้ขายให้หมดเสียและไม่ให้รับมาขายเพิ่มอีก ก็กำหนดระยะเวลาที่พอจะทำให้เขาขายหมดได้ เป็นเหมือนข้อตกลงระหว่างเรากับคนขายทำเป็นข้อกำหนดมาแบบนี้ 5 ข้อ 5 ตำบล ช่วงปีที่ผ่านมาคือปี 2560 เราก็ทำในข้อนี้ไปก่อน ส่วนปี 2561 นั้นเราก็จะลงไปดูว่ายังมีขายอยู่ไหม และให้คำแนะนำเพิ่มเติมและอาจจะมีการประสานกับทางท้องถิ่นหรือ อบต. ให้เขาช่วยมีมาตรการตรงนี้เพิ่มขึ้น อันนี้ในส่วนของคนขาย ในส่วนของประชาชนเราก็พยายามให้เขามีความรู้ความเข้าใจว่ายาพวกนี้มันมีประโยชน์ในการรักษาโรคแต่มันก็มีผลข้างเคียงที่อันตรายต่อเขาได้เหมือนกัน โดยเฉพาะยาปฏิชีวนะและกลุ่มยาแก้ปวด แก้อักเสบซึ่งไม่ควรไปหาซื้อมากินเอง เพราะยาปฏิชีวนะถ้ากินพร่ำเพรื่อก็อาจทำให้เกิดการดื้อยาได้ซึ่งจะส่งผลกับเขาในอนาคตได้ระหว่างคนขายกับคนซื้อคุยกับใครยากกว่ากันน่าจะคนขาย เพราะเขาก็จะคิดว่าถ้าอย่างนั้นก็ไม่ต้องมากินสิ ไม่ต้องให้ร้านยาในอำเภอขายยาตัวนี้ให้เขาสิ เขาก็จะมองแบบนี้ไป ซึ่งจริงๆ แล้วตัวยามันไม่ได้ผิดแต่มันไปอยู่ผิดที่ เพราะยาพวกนี้ตาม พ.ร.บ. ยาอนุญาตให้อยู่ในร้านที่ได้รับอนุญาตเท่านั้นจึงจะสามารถขายได้ ส่วนผู้บริโภคนั้นก็ค่อยๆ ทำความเข้าใจ เราอาจจะคิดว่าคนอายุ 20 ถึง 30 ปี ไม่ค่อยกินยาชุดแต่จริงๆ แล้วอายุน้อยๆ เขาก็ซื้อยาชุดกินกัน เหมือนกับซื้อกินตามความสะดวกของเขา ด้วยความไม่อยากไปโรงพยาบาล ไม่อยากไป รพ.สต. ซื้อยาชุดละ 5 บาท 10 บาทกินดีกว่า มีอยู่เคสหนึ่งอายุแค่ 25 ปี กินยาชุดไปแค่ชุดเดียวถึงขั้นเสียชีวิตจากภาวะไตวายฉับพลัน จึงทำให้คนในพื้นที่หมู่บ้านนั้นรู้สึกตื่นตัวมากขึ้น เวลาเราไปคุยกับเขาก็จะง่ายกว่าเดิม และอย่างพวกครีมที่ขายตามตลาดนัด อย่างครีมพม่าหน้าขาวมันมีพวกสารสเตียรอยด์ มีปรอท คนไข้ก็บอกว่าเคยใช้เช่นเดียวกันและก็เกิดอาการแพ้ จะเป็นลักษณะนี้ ถ้าเราเข้าไปพูดกับเขาบ่อยๆ เขาก็จะเกิดการตระหนักรู้มากขึ้นจากประสบการณ์ที่ทำงานด้านนี้มานาน มีอะไรที่อยากฝากถึงผู้บริโภคบ้างสำหรับคนขายที่เป็นเภสัชกรก็ให้ตระหนักว่า เวลาที่คุณขายส่งยาอันตรายแบบนี้ให้กับพ่อค้าแม่ค้าที่อยู่ในชุมชน นั่นก็แสดงว่าเขาต้องเอาไปขายให้คนในชุมชนอีกทีหนึ่ง ซึ่งตัวร้านขายยาเองไม่ควรเป็นแหล่งที่กระจายผลิตภัณฑ์เหล่านี้ลงไปในชุมชน ขอให้ขายได้เฉพาะยาที่เป็นยาสามัญประจำบ้านสำหรับอาการเจ็บป่วยเล็กๆ น้อยๆ เท่านั้น ส่วนยาอันตราย ยาแก้ปวด ยาปฏิชีวนะ ยาสเตียรอยด์ขอให้อย่าขายส่งให้เอาไปขายต่อเลย เพราะจริงๆ แล้วมันทำผิดกฎหมายและยังก่อให้เกิดอันตรายต่อประชาชนในพื้นที่ด้วย ในส่วนของประชาชนก็อยากให้ใช้อะไรที่เป็นเหตุผล อย่างอาการเจ็บป่วยไข้หวัด ไอ เจ็บคอนั้นไม่ต้องกินยาแก้อักเสบหรือยาปฏิชีวนะ เพราะร้อยละ 90 ของไข้หวัดเกิดจากเชื้อไวรัสแต่ยาปฏิชีวนะมันฆ่าเชื้อแบคทีเรีย เรากินไปมันก็ไม่หายจากโรคแต่กลับจะทำให้เชื้อดื้อยาด้วยซ้ำ ทางที่ดีให้รักษาร่างกายให้อบอุ่น ทานน้ำอุ่น ทานพาราเซตามอลลดไข้ เช็ดตัวหรือกินยาลดน้ำมูกพวกนี้ค่ะ หรือว่ากินพวกยาฟ้าทะลายโจรก็สามารถหายจากอาการไข้หวัดไอ เจ็บคอได้แล้ว ไม่จำเป็นต้องกินยาปฏิชีวนะเลย อีกอย่างหนึ่งคือเรื่องท้องเสียโดยฉับพลัน ไม่ต้องไปหายาห้ามถ่ายมากินเลยเพราะมันจะทำให้เชื้ออยู่ในร่างกาย อยู่ในลำไส้ ทำให้เกิดเชื้อแพร่มากขึ้น เกิดอันตรายมากกว่าเดิมอีก ถ้าเกิดอาการท้องเสียแบบฉับพลันให้กินพวกผงเกลือแร่หรือผงถ่าน พวกนี้จะทำให้หายจากการถ่ายได้ ไม่จำเป็นต้องกินยาแก้อักเสบหรือยาปฏิชีวนะเลย เพราะเชื้อพวกนี้ก็เป็นเชื้อไวรัสที่อยู่ในอาหารแต่ถ้ามีอาการรุนแรง เช่นถ่ายเป็นลิ่มเลือดอันนี้แสดงว่าติดเชื้อแน่ๆ อย่างนี้ควรไปโรงพยาบาลดีกว่า